Peki toplumsal buyruğun arkasında dinsel bir buyruğun olduğunu fark edersek ne olacak? Bu iki terim arasındaki ilişkinin pek bir önemi yok. Din şu veya bu tarzda yorumlansa da, ister öz olarak, ister rastlantısal olarak toplumsal olsa da, bir nokta kesindir, o da dinin her zaman toplumsal bir rol oynadığıdır. Diğer taraftan bu rol karmaşıktır; zamana ve yere göre değişmektedir; ama bizimki gibi toplumlarda, dinin ilk olarak toplumun isteklerini destekleme ve bunları güçlendirme etkisi vardır. Din daha da ileri gidebilir ama en azından bu noktaya kadar gitmektedir. Toplum masumlara zarar verecek, suçluları kurtaracak cezalar düzenler; ender olarak ödüllendirir; her şeye kabaca bakar ve çok azla tatmin olur: Peki, ödülleri ve cezaları gerektiği gibi tartacak insan terazisi nerede?
Böylece, birçok yönden hatalı ama buna rağmen bizi ilgilendiren yönüyle kabul edilebilir olan aynı karşılaştırmaya geri dönüyoruz hep. Bir sitenin mensupları bir organizmanın hücreleri gibi birbirlerine tutunurlar. Zekâdan ve imgelemden destek alan alışkanlık, toplumun üyelerine, farklı bireyler arasında kurduğu dayanışmayla, hücrelerden oluşmuş bir organizmanın bütünlüğünü taklit eden bir disiplin getirmektedir.
Her şey bir kez daha toplumsal düzenden, şeylerde gözlemlenen düzenin bir taklidini yaratmaya katkıda bulunmaktadır. Her birimiz kendisiyle baş başa kaldığında zevki, arzusu veya kaprisi konusunda ve diğer insanları düşünmemekte kesinlikle özgür olduğunu hissederiz. Ama gelgeç istek, birikmiş bütün toplumsal güçlerden oluşmuş karşıt bir gücün ortaya çıkmasını hesaba katmaz çoğunlukla: Bu güç, her biri kendi başına harekete geçen bireysel itkilerden farklı olarak, doğal olguların düzenine benzeyen bir düzene varmaktadır. Bir organizmanın bileşeni olan hücre, bir an için bilinçlendiğinde, zorunluluğun tutsaklığından kurtulma eğilimini ancak ortaya koyabilecektir. Toplumun bir parçası olan birey, doğal zorunluluğun taklidi olan ve yaratılışına biraz katkıda bulunduğu ama özellikle boyun eğdiği bir zorunluluğu bastırabilir ve hattâ kırabilir: Bundan kurtulabilme düşüncesinin eşlik ettiği bu zorunluluk duygusu ödev olarak adlandırdığı şeyden farklı değildir. Böylece düşünülen ve en sıradan anlamıyla ele alman ödevin zorunlulukla ilişkisi, alışkanlığın doğayla ilişkisiyle aynıdır.
O halde ödev tam olarak dışarıdan gelmemektedir. Her birimiz kendine olduğu kadar topluma aittir. Kişinin bilinci, derinlemesine çalışırken, aşağıya indikçe kendinde gitgide daha özgün, diğerleriyle ölçülmez ve ayrıca ifade edilmez bir kişiliğin varlığım ortaya çıkarsa bile, kendi görünümümüz nedeniyle diğer kişilerle süreklilik içindeyizdir; bizler onlara benziyoruz ve onlarla bizim aramızda karşılıklı bir bağımlılık yaratan bir disiplinle onlara bağlıyız. Kendinin bu toplumsallaşmış parçasının içine yerleşme, kendi ben'imiz için sağlam bir şeye bağlanmanın tek yolu mudur? Başka bir şekilde kendimizi dürtüler, kaprisler ve pişmanlıklarla örülü bir yaşamdan kurtaramıyorsak bu sorunun yanıtı evettir. Ama eğer aramayı biliyorsak, kendi derinliklerimizde, yüzeysel dengeden daha çok arzu edilebilir, başka bir tür denge keşfedeceğiz belki de. Yüzeye çıkan su bitkileri akıntı nedeniyle sürekli sallanırlar; suyun üzerine çıkan yaprakları birbirlerine çapraz tutunarak bu bitkilerin yukarıda sabit durmalarını sağlarlar. Ama toprağa sağlam olarak yerleşmiş kökleri daha sabittirler ve bitkilere alttan destek verirler. Bununla birlikte, kendi derinliğine kadar inerken gösterdiği çabadan şimdilik söz etmiyoruz. Eğer bu çaba mümkünse, istisnaidir; kendi ben'imiz genelde bağlanacağı yeri, kendi yüzeyinde, dışsallaşmış diğer kişiliklerin üst üste sıkışmış dokusu içindeki eklenme noktasında bulur. Ama bağlandığı noktada, kendi de toplumsallaşmış olur. İnsanlar arasındaki bir bağ olarak tasarımladığımız ödev öncelikle her birimizi kendine bağlar.
O halde tamamen toplumsal olan bir ahlâkı bireysel ödevleri göz ardı ettiği için kınamak hatalıdır. Kuramsal olarak yalnızca diğer insanlara karşı yükümlü olsak bile aslında kendimize karşı yükümlüyüz, çünkü toplumsal dayanışma ancak toplumsal bir ben her birimizin içindeki bireysel ben'e eklendiği andan itibaren vardır. Bu “toplumsal ben”i işlemek topluma karşı ödevimizin temelidir. İçimizde topluma ait hiçbir şey yoksa, toplumun üzerimizde hiçbir gücü olamaz ve topluma kadar gitmemiz de pek gerekli değildir, eğer onu kendi içimizde hazır olarak buluyorsak kendi kendimize yetiyoruz demektir.
Toplumun varlığı insandan insana değişen etkinliktedir; ama hiçbirimiz ondan mutlak olarak ayrı olamayız. İnsan böyle bir şeyi istemeyecektir çünkü gücünün büyük bir kısmının toplumdan kaynaklandığını ve enerjisindeki bitmez gerilimi, çalışmasının verimli olmasını sağlayan çabasının hep aynı yönde oluşunu toplumsal yaşamın aralıksız süren isteklerine borçlu olduğunu hissetmektedir. Ama istese de toplumdan ayrı olamaz çünkü belleği ve imgelemi toplumun kattığı şeylerle yaşar, çünkü toplumun ruhu konuştuğu dilin içindedir ve hiç kimse orada olmasa da kişi sadece düşünüyor olsa da, kendi kendine konuşuyordur gene de. Toplumun dışında bir birey tasarlamamız boşunadır. Maddi olarak bile adadaki Robinson'un diğer insanlarla olan teması sürmektedir, çünkü batan gemiden kurtardığı ve onlarsız bu işin içinden sıyrılamayacağı eşyalar onu uygarlığın ve sonuç olarak toplumun içinde tutmaktadır. Ama ahlâkî bir temas ona daha çok gereklidir, çünkü sürekli yenilenen zorluklara sadece sınırlarını hissettiği bireysel bir güçle karşı çıkmak zorunda kalsaydı cesareti çok çabuk kırılırdı. İdeal olarak bağlı kaldığı toplumdan enerji almaktadır; bu toplumu görmese bile ona bakan toplum oradadır: Eğer bireysel ben toplumsal ben'i canlı ve hazır olarak koruyorsa, yalnız kaldığında, tüm toplumun yüreklendirmesiyle ve hattâ desteğiyle yapacağı şeyi gene yapacaktır. Koşulların bir süre için yalnızlığa mahkûm ettiği ve kendi içlerinde derin içsel yaşamın kaynaklarını bulamayan kişiler kendilerini bırakmanın yani bireysel ben'i toplumsal ben tarafından belirlenmiş düzeyde tutmamanın bedelini çok iyi bilmektedirler. O halde bu kişilerin, hiçbir şekilde bireysel ben karşısındaki ağırlıklarını azaltmaması için toplumsal ben'e iyi bakmaları gerekmektedir.
