İbrahim Tığ
Osmanlı tarihinde “İzzet Mehmed Paşa” adıyla anılan devlet adamlığı, sadrazamlık yapmış birkaç önemli şahıs bulunur. Genellikle şu dört önemli şahsiyet öne çıkar:
Osmanlı Tarihinde “İzzet Mehmed Paşa”lar:
İzzet Mehmed Paşa (1723 – 6 Mart 1784, Belgrad), Osmanlı padişahı I. Abdülhamid döneminde önemli bir devlet adamı olarak görev yapmıştır.*
Sadrazamlık makamına iki kez atanmış; ilk görev süresi 4 Ağustos 1774 – 6 Temmuz 1775 tarihleri arasında, ikinci görev süresi ise 20 Şubat 1781 – 25 Ağustos 1782 tarihleri arasında olmak üzere toplamda iki yıl beş ay altı gün başbakanlık yapmıştır.
İzzet Mehmed Paşa, özellikle 18. yüzyılın sonlarında devlet yönetiminde önemli roller üstlenmiştir. 6 Mart 1784’te Belgrad’da vefat etmiştir.
Bolu’nun Çarşamba nahiyesinin Beylik köyünde, Rum Mehmet Paşa’nın torunlarından Hüseyin Bey’in oğlu olarak 1136 (1723-24) yılında dünyaya gelmiştir. (1)
Haccağız Köyü ise, 1293 (1877) yılında Beylik’te çıkan yangında evleri yananların sığındığı bir yer olmuştur. Yangında her şeyini kaybeden halk buraya göç etmiş ve böylece köy bugünkü şeklini almaya başlamıştır. (2)
Başka bir kaynakta da İzzet Paşa için şöyle denir:
“1136 (1723-24) yılında, dönemin idarî yapısına göre Bolu’ya bağlı Çarşamba kazasının Beylik köyünde doğmuştur. Babası Hüseyin Bey, Fatih Sultan Mehmed döneminde sadrazamlık yapmış Rum Mehmed Paşa’nın soyundandır.” (3) Zonguldaklı tarihçiler, bu İzzet Mehmed Paşa’nın Çaycumalı olduğunu yazarlar. (4-5), bu bilgi doğru değildir.
İkincisi;
Safranbolulu İzzet Mehmed Paşa (1743, Safranbolu – 18 Eylül 1812, Manisa), Osmanlı padişahı III. Selim döneminde önemli bir devlet adamı olarak görev yapmıştır.
Sadrazamlık makamında 19 Ekim 1794 – 30 Ağustos 1798 tarihleri arasında, yani yaklaşık üç yıl on ay on iki gün boyunca bulunmuştur.
Üçüncüsü de,
Darendeli (Topal) İzzet Mehmed Paşa (1792 doğumlu – 1855 Malatya’da vefat etmiş), Osmanlı padişahları II. Mahmut ve Abdülmecid dönemlerinde sadrazamlık yapmış önemli bir devlet adamıdır. Bu paşa, devlet yönetiminde kritik görevler üstlenmiştir.
Dördüncüsü ise, Dirgineli İzzet Mehmet Paşa’dır. Benim asıl üzerinde durmak istediğim de bu paşadır. Şöyle ki, 21 Eylül 2014 tarihinde Dirgine (Yazıcık) Köyüne bir derleme çalışması için gitmiştim.
Orada 76 yaşındaki Mükerrem Şallı adında bir teyze, Dirgineli (Alaylı) İzzet Mehmed Paşa’dan söz etmiş, onun Bolu mutasarrıflığı, zabtiye müşirliği, ticaret nazırlığı ve sadrazamlık yaptığından söz etmişti. Hatta babasından onun Mısır Seferi’ndeki başarısını ve “Gözügüzel” lakabıyla anıldığını dinlediğini de anlatmıştı.
Bugün Devrek'e bağlı olan Dirgine (Yazıcık) köyünde bu paşa için; “Alaylı İzzet Mehmed Paşa” adlı bir türkü yakıldığını belirterek bize seslendirmişti.
Türkünün sözleri şöyleydi:
“Dirgine'den Yolluca'ya
Varıp çıkalım Bolu'ya
İzzet Mehmed geliyor da
Dağları yara yara
Şu dere baştan başa
Ayağı değmez taşa
Gözü Gözel İzzet Paşa
Alem hayran şanına
Kurban olam yollarına
Yem hazırlan atlarına
Alaylı da çadır kurdu
Şu dirgine yatağına”
Peki, kimdir bu Dirgineli İzzet Mehmed Paşa?
Uzun bir araştırma sonucunda bu paşa hakkında bilgiler edindim. Hamdi Birgören’in 2008 yılında hazırladığı, “Bolu Vilayeti, Salnamamesi, Rumi 1341-Miladi 1925” adlı eserin 299. Sayfasında İzzet Mehmed Paşa hakkında şu bilgileri veriyor:
“DİRGİNELİ İZZET MEHMED PAŞA
Bugün Devrek'e bağlı bir köy olan Dirgineli Mehmed Ağa adındaki bir kişinin oğludur. Babasıyla birlikte İstanbul’a gelmiş, sarayda görevli yetiştiren Enderun-ı Hümayun'a kabul edilmiş, zekâsı ve nazik tavırları sayesinde terfi etmiş ve II. Mahmud’un yakın çevresine katılmış; 1839 yılında da Sultan Abdülmecid’in başkoruması olmuştur. Bu görevi dört yıl boyunca başarılı bir şekilde yaptıktan sonra 184-44 yılında görevden alınmıştır.
Üç yıl sonra, 1262 (1846) yılında ihtisap nazırı (belediye ve güvenlik işlerinden sorumlu memur) olarak görevlendirilmiş; 1265 (1849) yılında ise vezâret rütbesi (bakanlık/paşalık) verilerek Meclis-i Vâlâ üyeliğine atanmıştır.
1267 (1851) yılında Ticaret Nazırı olmuş (10 Ekim 1851 - 9 Ocak 1852 tarihleri arasında görev yapmış) ve bir yıl sonra bu görevden alınmıştır. Daha sonra, 1271 (1854-55) yılında Zâbtiye Müşiri (asayiş ve güvenlikten sorumlu en yüksek makam) olarak atanmıştır.
Dürüst, namuslu ve doğru bir kişiydi. Devlet işlerini yürütürken ılımlı davranır, sertlikten ve zor kullanmaktan kaçınırdı. 1274 yılı Rebîü’l-âhir ayında (Ocak/Şubat 1858) vefat etmiştir. (6)
Hayattayken “Gözügüzel” ismiyle anılırdı. Oğullarından biri olan Necib Bey, çeşitli sancaklarda mutasarrıflık (valilik düzeyinde idarecilik) yapmış ve 1292 (1875-76) yılından itibaren birkaç yıl bu görevde bulunmuştur. Başı açık gezdiği için halk arasında “Açık Baş” lakabıyla tanınırdı. (7)
Diğer oğlu Tahir Bey’dir. Ayrıca, Pertev Mehmed ve Abdülkerim Bey ile birlikte Harp Okulu’nda binbaşı rütbesindeyken, 1259 (1843-44) yılında vefat eden Raşid Bey de kardeşlerindendi.
Tarihçi İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Darendeli İzzet Mehmed Paşa’dan söz ederken, onunla aynı dönemde yaşamış olan "Dirgineli İzzet Mehmed Paşa" hakkında şu bilgileri verir:
"İzzet Mehmed Paşa, Mısır Harekâtı sırasındaki başarısı nedeniyle ve Başmabeynci İzzet Bey’in (halk arasında 'Gözügüzel' diye tanınan İzzet Paşa’nın) [8] Padişah Abdülmecid üzerindeki etkisi sayesinde, 20 Şevval 1257 Cumartesi günü (5 Aralık 1841) saraya davet edilmiştir. O sabah erken saatlerde, Başmabeynci tarafından İzzet Mehmed Paşa’nın Sultan Selim Türbesi yakınlarındaki konağına bir görevli gönderilmiş; Paşa, oradan alınarak saraya getirilmiştir. Aynı gün, Rauf Paşa’nın yerine "Sadrazam" olarak atanmış ve Bâbıâli’ye gönderilmiştir."
[8] numaralı dipnotta şu bilgiler yer almaktadır:
"İzzet Mehmed Paşa, Bolu doğumludur. Babası Mehmed Ali Ağa ile birlikte İstanbul’a gelmiş ve Enderun’a alınmıştır. Mabeynci olarak görev yaptıktan sonra, 1255 Hicri (1839 Miladi) yılında Başmabeynci olmuştur. 1259 Hicri’nin 14. gününde (1843 Miladi) görevden alınmıştır. Daha sonra ihtisap nazırı ve vezirlik görevlerinde bulunmuş, ticaret nazırlığı yapmış, 1271 Hicri (1854 Miladi) yılında zabtiye müşiri olmuştur. 1274 Rebiülâhir (Hicri takvime göre yılın dördüncü ayıdır) ayında 1857 yılında vefat etmiştir.
Dirgineli İzzet Mehmed Paşa, 1837 yılında Kuzca ve Dirngine halkı için Çam Camii'ni yaptırmıştır.
Necib Bey, Dirgineli Gözügüzel İzzet Mehmed Paşa’nın oğludur. Başı açık olduğu için “Açık Baş Necib Bey” lakabıyla anılmıştır. Necib Bey, 1 Şubat 1291 Hicri (1875) ile 1294 Hicri (1878) yılları arasında Bolu’nun 6. Belediye Başkanı olarak görev yapmıştır.
Dirgineli İzzet Mehmed Paşa Hakkında Devlet Arşivleri Kayıtları da şöyledir:
* Bolu mutasarrıfı İzzet Paşa'nın, Diyarbekir Eyaleti ve Harput’a Ömer Paşa'nın tayinine ve bu kişilere verilecek nişanların Darphane’de (darphane: resmi para ve madeni basan kurum) hazırlanmasına ilişkin Maliye Bakanlığı’na gönderilen emir. (Hicri 20 Rebiülevvel 1261 / Miladi yaklaşık 1845)
* Eski Sadrazam (Sadr-ı Esbak) İzzet Mehmed Paşa'nın sorumluluğunda bulunan Bolu’da tütün gelirleri (Resm-i Dönüm-i Duhan Mukataası) ile ilgili olarak hazineye yapılan teslimat kaydı. (H 21 Cemaziyelevvel 1222 / yaklaşık 1807)
* Bolu Mutasarrıfı iken vezaret rütbesi verilerek Diyarbekir Valiliği’ne atanan İzzet Paşa’nın yanında görev yapmak üzere Diyarbekir’e gönderilen Bolu Defterdarlığı katiplerinden iki kişinin maaşlarının yeni alınan katiplere aktarılması işlemi. (H 29 Rebiülahir 1261 / yaklaşık 1845)
* Sinop Sancağı kazalarının (idari bölge) aşar (tarımsal vergi) gelirleri hakkında Bolu Eyaleti Mutasarrıfı İzzet Paşa’ya yapılacak tebligat. (H 23 Receb 1260 / yaklaşık 1844)
* Sadrazam Bolulu İzzet Mehmed Paşa’nın mühür ve imzasını taşıyan resmi emir: Bolu Voyvodası Hasan Ağa’nın mal varlığı, tahsilat ve kalem işlemlerinin yürütülmesiyle ilgili olarak Hacı İbrahim Ağa’ya hitaben yazılan emir. (H 29 Cemaziyelevvel 1188 / yaklaşık 1774) (8)
Kaynakça:
1- Bolu Vilayeti, Salnamamesi, Rumi 1341-Miladi 1925, Hazırlayan Hamdi Bir gören, Sayfa: 299
2- https://www.neredekal.com/haccagiz-koyu-gezilecek-yer-detay/
4- Hayati Yılmaz, Zonguldaklı Osmanlı Sadrazamı, Tempo Gazetesi 31.01.2019 - 17.09.2024
5- Hayati Yılmaz, Zonguldaklı İzzet Mehmet Paşa Osmanlı Sadrazamı, Susma gasetesi, 26 Ocak 2024
6-Belleten Türk Tarih Kurumu, https://belleten.gov.tr/tam-metin/2982/tur
7-Bolu Vilayeti, Salnamamesi, Rumi 1341-Miladi 1925, Hazırlayan Hamdi Bir gören, Sayfa: 299
8- https://www.devletarsivleri.gov.tr
